Negua: euskarak bost gako ezkutatzen ditu

 

    Gaur, abenduak 21, Santo Tomas negua hasi digu: hotza, egun laburrak eta, zorte apur batekin, elurra ekartzen dizkigun urtaroa. Baina, inoiz pentsatu duzu negu hitz soil horren atzean zer ezkutatzen den? Urtaro bat izendatzeaz harago, gure hizkuntzak mundua ulertzeko eta sentitzeko modu oso bat gordetzen du hitz horretan. Izen arrunt batek ezkutuko istorio, metafora eta misterio linguistiko harrigarriak gorde ditzake. Goazen, bada, bost gakoren bidez "negu" hitzaren sekretuak argitzera.

1. Negua ez da egoera bat, denbora bat da (eta bihotza dauka)

    Negu hitzarekin lotutako kontzeptu gehienak aztertzean, berehala ohartzen gara ia denak denborari lotuta daudela, eta ez egoera edo kalitate jakin bati. Hau ez da kasualitatea; eremu etnometeorologikoan, "denbora" da nozio nagusia, eta logikoa da nagusitzea.

    Harrigarriena, ordea, neguaren erdiko aldia deskribatzeko dugun aberastasuna da. Euskarak bi bide erabiltzen ditu urtaroaren unerik gogorrena izendatzeko: denborazko markatzaile zehatzak eta metafora biziak.

• Denborazko adierazleak: Negu-erdi bezalako hitz logikoak ditugu, eta baita negu-hile ere, nahiz eta azken hau, adituen artean, zalantzazkotzat jotzen den.

• Adierazle metaforikoak: Hemen gure hizkuntzak bere irudimen poetikoena erakusten du:

o Negu-bihotz: Neguaren erdigune bizia, taupada hotzenak ematen dituen unea.

o Negu bete: Urtaroa bere osotasunean, indarrik handienarekin, heltzen deneko aldia.

o Neguaren gerri-gerri: Neguaren erdi-erdia, puntu gorena.

o Negu min: Hotza eta gogortasuna ia fisikoak direnean, min ematen dutenean.

    Bide bikoitz honek erakusten digu negua ez dela soilik neurtzen, sentitu ere egiten dela; izaki bizi bat bezala irudikatzen dugu, hasiera, erdigune indartsu bat (bihotza, gerria) eta amaiera dituena.

2. Negu txarra gorria, beltza edo biluzia izan daiteke

Negu gogor bat deskribatzeko orduan, euskarak irudimen handia erakusten du. "Negu txarra" kontzeptua adierazteko, ez gara deskribapen soil batera mugatzen; koloreak eta metafora indartsuak erabiltzen ditugu.

• Negu beltz eta negu gorri: Bi kolore hauek neguaren gogortasunarekin eta zailtasunarekin lotzen dira. Beltzak iluntasuna eta zoritxarra iradoki dezake; gorriak, agian, hotzak azalean uzten duen arrastoa edo muturreko egoera bat.

• Negu biluzi: Metafora honek irudi ahaltsu bat sortzen du. Zuhaitz biluziak, paisaia babesgabea, hotzaren aurrean estalkirik gabe geratzearen sentsazioa... Hitz bakar batek neguaren gordintasun osoa laburbiltzen du.

Metafora lexiko berria sortzeko tresna izugarri indartsua da esparru etnometeorologikoan. Pentsa, adibidez, ostadar hitzean. Adibide hauek erakusten dute nola irudimenak hizkuntza bera moldatzen duen.

3. Hitz bat eta hiru esanahi: negubururen misterioa

Hizkuntzaren malgutasunaren adibide harrigarri bat neguburu hitzean aurkitzen dugu. Zer esan nahi du zehazki? Bada, horixe da misterioa, hiru gauza desberdin, testuinguruaren arabera:

1. Neguaren hasiera.

2. Neguaren amaiera.

3. Neguko solstizioa.

Nola da posible hitz bakar batek aldi berean hasiera eta amaiera adieraztea? Pentsa liteke "buru" hitzak "mutur" edo "gailur" esanahi zabalagoa duela, eta muturrak bi izan daitezke: hasierakoa eta amaierakoa. Hizkuntzak, askotan, logikari baino gehiago, erabilerari eta irudimenari jarraitzen diola erakusten digun kasu bikaina da.

4. Neguak "elurra" esan nahi al zuen? Ikerketa linguistiko baten ondorioak

Aspalditik dago eztabaida linguistiko interesgarri bat: negu hitzak, antzina, "elur" esanahi ote zuen. Teoria honek baditu bere argudioak, baina baita kontrakoak ere.

• Aldeko argudioa: Coromines hizkuntzalariak Larraine eta Santa Grazi arteko Négumendy mendiaren izena aipatzen zuen froga gisa. Bere ustez, "neguko mendia" esanahiak ez zuen zentzurik, eta, beraz, "elurrezko mendia" izan behar zuen.

• Kontrako argudioak: Teoria horren aurkako ebidentziak, ordea, askoz sendoagoak dira. Lehenik, Négumendy izenak "neguan erabiltzen den mendia" esan lezake, abeltzaintzarako edo beste jarduera batzuetarako (badira antzeko beste toponimo batzuk, Negueyereta edo Negusaroy kasu). Bigarrenik, mendi horrek 1300 metro inguru ditu, eta inguruko beste gailur askok elur gehiago eta lehenago izaten dute. Eta, azkenik, ez da inguruko erromantzeetan negu hitzak "elur" esanahia hartu izanaren lekukotasunik aurkitu.

    Argudioak "ahul-ahulak" direla ikusita, gaur egungo adituen ustez, ez da zilegi bi hitzak parekatzea.

    Baina misterioa ez da hor amaitzen. Ikerketa etimologikoak beste bide are interesgarriago bat ireki du: negu hitzaren barruan *egu erroa egon ote daitekeen. Erro hori bera legoke egun eta eguraldi hitzen oinarrian. Horrek, ordea, beste galdera bat dakar: zer da hasierako n- hori? Oraingoz, galdera irekia da, gure hizkuntzaren historian murgiltzera gonbidatzen gaituen beste sekretu bat.

5. Pentsatu duzu inoiz zenbat "negu" dagoen? 

    Hona hemen azken datu harrigarri bat: euskaraz ez dugu "negu-kantitatea" edo "negu-espazioa" adierazteko terminorik. Zer esan nahi du horrek? Gure hizkuntzaren ikuspegitik, negua ezin dela "zenbatu" edo espazioan "kokatu". Ezin dugu esan, adibidez, "hiru negu" daudela paisaian (kantitatea), ezta negua "hor" dagoela ere (espazioa).

    Ideia hau lehenengo puntuan esandakoarekin lotzen da zuzenean. Negua, funtsean, denbora kontzeptu bat denez, logikoa da kantitateari edo espazioari lotutako termino propiorik ez izatea. Negua ez da objektu bat, igarotzen den aldi bat baizik. 

    Ikusi dugun bezala, hitz arrunt baten inguruan, negu bezalako baten atzean, mundua ikusteko eta izendatzeko egitura oso bat dago. Metaforak, anbiguotasunak eta baita gabeziak ere gure arbasoek ingurunea nola ulertzen zuten erakusten diguten arrastoak dira.

    Eta zuk, nola deskribatuko zenuke neguaren bihotza hitz bakar batekin?

Iturria: https://euskera-ikerketa.euskaltzaindia.eus/index.php/euskera/eu/article/view/287