«6.000 eguraldi-berba ditu euskarak; itzela da»

"Euskarak milaka hitz dauzka egunero eguraldiari janzteko. Tesia egin du hitz horien inguruan Diegezek eta sei milatik gora bildu ditu. Eguraldia egunerokoa da eta eragin egiten digu; horregatik hainbeste modu zorrotz eta dotore eguraldiaren xehetasunak izendatzeko". 

GAUR8n azaldutako erreportajea

Zozomikoteak 2022

 Badirudi martxoaren azken bi egun eta erdi eta aipirilaren lehenengo bi egun eta erdiei esaten zaiela Zozomikoteak Gipuzkoa eta Nafarroako herri batzuetan. Pello Zabalak Naturaren mintzoa deritzon liburu zoragarrian martxoak 29ri dagokion izenburuan hauxe dakar: Zozomikoteak. Ondoko hau dio, besteak beste: "... Orixek Euskaldunak poema sortan honela dio notatxo batean: "Zozo mikote, zozo-bikote: zozoak bikoka kabi-egiten asten diran garaia. Martxoaren azkeneko bi ta Apirilaren leneko bi egunak, Martxoak esan-omen Apirilari: Apiril, biribil, ekatzik egun bi. Ta Apirilak: Martxo Martxo: ematen diat esker gaizto. Nere ardirik aulenak egiten dik zazpi oin salto. Lenagoko urte batez eman egin omen zizkion, eta artaldea erreka ezin pasaz ito". Gotzon Garatek (atsotitzak) bildu duenez: martxoaren 29aren eguerditik, apirilaren 3aren eguerdira arte dira, hots, martxoaren bi egun eta apirilaren bi egun eta erdi. Ez harritu egualdi txarrak izatea, zozomikotetan gaude eta, botatzen dituzte artzainek hitzetik hortzera, egun hauetako eguraldi berdotzarekin kexu ageri bazara. Onintza Segurolak (Euskadi Irratiko eguraldiaren berri emailea) egindako elkarrizketa batean: «Zozomikoteetan gehiago sinisten dut eta normalean txarra gelditzen da». J. M. Barandiaranek hauxe bildu zuen: A ellos se refiere una leyenda de Zarauz, según la cual marzo se enfadó con un toro y trató de matarlo descargando copiosas nevadas; más el toro se guareció debajo de una encina y se mantuvo de la yerba que con sus patas descubría alrededor. Se iban acabando los días de marzo y éste pidió dos a abril, el cual se los concedió. Durante ellos marzo arreció la tempestad y logró matar al toro.

"Zozomikoteak" hitzaz gain, "zozomigoteak" eta "zozomikateak" aldaerak ere badira eta Nafarroako Urdian herrian "Ordiziegunak" (Ordiziarekin zerikusirik ote?), baina ez dakigu gauza bera adierazi nahi duenentz.

Euskal lexiko etnometeorologikoak edozein egoerari egiten dio aurre

 

Deustuko Prest aldizkaria

Eguzki zuria

Hemendik hartua

    Bizkaiko zenbait herritan "lar berotzen ez duen eguzkiari" eguzki zuria esaten zaio, batez ere udagoienean eta neguan. Lekuko batzuk badauzkagu.

"Eguski suri ederra yauk gaur" (B-Gatika); "Eguski zuri da ba, goixen datorrena, argi argi datorren eguski" (B-Jatabe). Biak Iñaki Gamindek jasotakoak. Abadiñarren ustez "eguzki makala, martxokoa, adibidez" da, berau ere Gamindek eta Salterainek batutakoa. Getxoztarren iritziz, ostera, "eguzki zuriko eguna" "edoi bako egun eguzkitsuri, eguzki zuriko egune…" izaten da (Fredi Paia).

    Hortaz, egunokin, udagoieneko Euskal Montzoia iraganik, dosta gaitezen landan eguzki zuri ederrarekin!

Elurra gilboka eta matazaka

 

                                                         

                      Hemendik hartutako argazkia

Justo M. Mokoroak (1990) bildu zuen, elurra egiten duenetan, ugaritasuna adierazteko. Gilbo berbaren esanahia argituko dugu:

   “Alakoxe nazka ematen dit gilbo orrek!” aipatutako esaldian azaltzen da itzulpen hau ondoan dagoelarik: “Qué asco me da esa espuma flotante...! Eta liburu berean Josefa Martina Mujikak esanda: “Arrikatzaren kearra dator, illauna bezela (-Illauna zeri esaten zaio?- Ontzi-gaiñetan gelditzen dan gilbo orri” eta hau ere bai: Illauna  izan (euki)-ezkero eztu balio trapuak kristal-garbitzeko. (N.B. Usada la palabra para designar la pelusa o espuma sucia de las fábricas de la post-guerra en Tolosa: Manuela Ormaetxeak)

Bestalde, gilbo gabe, gelbo berbak beste esanahi bat dauka: “iz. Hauts mataza; oihalei ateratzen zaien zuntz edo izpi modukoa. Gelboz bete zait soinekoa” (EH). Horrenbestez, gilboa ilauna edo oihalei ateratzen zaien zuntza bezalakoa da, eta elur kontuetan goitik behera egiten duen elurra gilboka dator, matazaka.

 

Asto-karrerak

 

     Urdulizen entzuna dut zaharrenek "llover a cantaros" horri asto karrerak esaten diotela-ziotela. Noski, dagoeneko ez dira egiten egun, garai batean herri gehienetan egin ohi ziren asto lasterketak, astorik ez dago-eta ia-ia. Baina pentsatzen jarrita, asto karreretan entzungo zen zaratagatik izango zen agian hainbeste apatx arrapaladan, zarata antzekoa izango zen? (Jabi Zabala, 2005-11-17).

Euskal lexiko etnometeorologikoaren azterketa

 

   Azkenean, XX. mendean hasitako bidaiak irailaren bigarren hamabostaldian izango du amaiera. Atzo, uztailak 15, utzi nuen gordailuan tesia. Hainbat urtetako lana izan da: gazi-gozoak, argi-ilunak...material asko bazter geratu dira, tesia bera eratzen dutenak baino gehiago. 500 orriko ikerlana eguraldiaren inguruko herri-lexikoa aztertzeko ikuspegi etnolinguistikoa erabiliz: 6.000 hitzeko corpusa osatu, sailkatu, interpretatu eta ondorioak atera. Jakintza askotako azterketa izan da: hizkuntzak eta kulturak bat egiten duten gunea abiapuntutzat hartuta, hizkuntzalaritzaren, antropologiaren, meteorologiaren, dialektologiaren eta eta etnolinguistikaren ekarpenak ezinbesteko motorrak izan dira iragandako geltokietan barrena. Helmuga Gasteizen izango da urriaren 1ean, goizeko 10etan Micaela Portillako areto nagusian.