Gure arbasoen eguraldi-sekretuak: urte osoko eguraldia nola iragarri

Gaur egungo munduan, eguraldiari antz hartzeko sakelako telefonoaren aplikazioari begiratu besterik ez dugu egiten. Sateliteek eta superordenagailuek hurrengo orduetarako edo egunetarako iragarpen zehatzak ematen dizkigute. Baina, zer gertatuko litzateke urte osoko eguraldia urtarrileko lehendabiziko 12 egunetan soilik iragarri ahal izango balitz? Ideia probokatzaile hau ez da fantasia hutsa, gure arbasoen herri-jakinduriaren muinean dagoen sinesmen sakon bat baizik. Post honetan, euskal kulturan eta haratago tradizio horrek gordetzen dituen sekretu harrigarriak ezagutzera gonbidatzen zaituztet.

1. Oinarrizko araua: egun bat, hilabete bat

Metodo honen funtsa, bere muinean, logika sinboliko dotore batean datza: urtarrileko lehen hamabi egunetako eguraldiak urteko hamabi hilabeteetakoa iragartzen du. Araua zuzena da: egun bakoitzari hilabete bat dagokio. Adibidez, "urtarrilaren 2an euria bada, otsaila (2. hilabetea) euritsua izango da".

Euskal Herrian, tradizio honek hainbat izen jaso ditu, lurraldean barrena zuen hedapen geografiko eta dialektalaren seinale:

• Igarregun: Termino orokor gisa erabilia.

• Sortelegun: Batez ere Beskoitzen (Nafarroa Beherea) dokumentatua.

• Zotal(egun): Donibane Garazin (Nafarroa Beherea), Lapurdin eta Zuberoan jasotako izena.

Lafitte idazleak "zotal" kontzeptuaren garrantzia azpimarratzen zuen, antzinako sinesmen hau maisuki laburbilduz:

"Gure arbasoek uste zuten urtarrileko hamabi lehen egunak zotalak zirela, hots, bakotxak aintzinetik salatzen zuela nolako aroa izanen zen berari zoakon ilabetean".

Izenen aniztasun geografiko honek erakusten du praktika ez zela ideia abstraktua soilik, baizik eta komunitate desberdinek egokitutako tradizio bizia. Izen bakoitzak, ziurrenik, praktikaren edo sinesmenaren aldaera txikiak gordetzen zituen, tradizioa tokian tokiko bizitzan sakonki nola txertatzen zen agerian utziz.

2. Euskal Herriko mugez haratago: zenbakietan oinarritutako "herri-zientzia"

Metodo hau ez da, ordea, soilik euskal tradizioa. Fenomenoa Iberiar penintsulako beste zenbait lekutan ere aurki daiteke, izen desberdinekin baina oinarri berarekin, bere hedadura erakutsiz:

• Tretzenades: Teruelgo Maestrazgo eskualdean.

• Canablas edo Calandrias: Aragoiko Pirinioetan.

• Cabanyoles edo Cabanelles: Katalunian eta Balear uharteetan.

• Cabañuelas: Gaztelan.

Praktika honen atzean dagoen filosofia "herri-zientzia"-ren teknika da, "zikloen antzekotasunean" oinarritzen dena;  hau da, urtarrileko lehen egunetan "mikro-urte" bat hedatzen delako ustea, etorriko den "makro-urte" handiaren ispilu gisa jokatzen duena.

Gainera, sistema honek adituek pitagorismoarekin eta hermetismoarekin lotu izan duten zenbaki-oinarria du. Oinarria guztiz numerikoa da: egun bat hilabete baten gainean proiektatzea. Pitagorasen jarraitzaileentzat, hain zuzen ere, "ZENBAKIA errealitatearen azken osagaia" zen. Behaketa enpirikoa eta sinbolismo numerikoa batzen zituen mundu-ikuskera baten isla da.

3. Ustekabeko aldaerak: beti ez da urtarrilean izaten

Tradizioa aztertzean, ustekabeko aldaerak agertzen dira, sistema uste baino konplexuagoa zela erakusten dutenak. Iragarpena ez zen beti urtarrileko lehen egunetan egiten.

Zenbait lekutan, abuztuko lehen hamabi egunak ere erreferentziatzat hartzen ziren urteko hilabeteak iragartzeko.

Are gehiago, iturriek eurek ere hasieratik erakusten dute sistemaren konplexutasuna, arau are bitxiago eta zehatzagoekin. Adibidez, bazen sinesmen bat zioena "abuztuaren 4an eta 16an egon den eguraldia apirilari atxikituko" zaiola. Arau hau bereziki deigarria da, oinarrizko printzipioa hausten duelako: egunen eta hilabeteen arteko korrespondentzia sekuentziala ("egun bat = hilabete bat"). Lotura ez-sekuentzial honek iradokitzen du sistemak aldaera sofistikatuagoak —edo agian denborarekin eraldatuak— izan zitzakeela, eta ez zela arau monolitiko eta zurruna.

Ondorioa: zer diote gaurko zeruek?

Metodo hauek, gaur egungo zientziaren ikuspegitik baliorik ez izan arren, gure arbasoek mundua nola irakurtzen zuten erakusten digun ondare immateriala dira; behaketa enpirikoa sinesmen sinbolikoarekin uztartzen zuen mundu-ikuskera baten aztarna bizia. Gure arbasoek naturarekin eta haren zikloekin zuten lotura sakonaren testigantza dira.

Eta zuk, so egin al diozu inoiz urtarrileko ortziari, udaberrian edo udan egingo duenari buruz zerbait esan nahi balizu bezala? Hasi eguneko aroari antzematen datorren ostegunetik aitzina, Urtatsean, alegia.