Ekaitz-euria

 

Sarrera: eguneroko hitzen inguruko mundua

    Euskarak, bereziki naturako fenomenoak deskribatzerakoan, erakusten duen aberastasuna miresgarria da. Itsasoaren mugimenduetatik hasi eta basoetako zuhaitz motetaraino, gure hizkuntzak xehetasun txikienak ere jasotzeko gaitasun berezia du. Hiztegi hori belaunaldiz belaunaldi transmititu den mundu-ikuskera baten isla da, gure arbasoek inguruneari nola begiratzen zioten erakusten digun altxor bat.

    Hala ere, askotan, egunerokoan erabiltzen ditugun hitz arruntenek ezkutatzen dituzte istorio sakonenak. Ekaitz bat hurbiltzen denean entzun ditzakegun hitzek, esaterako, itxura sinplea izan dezakete, baina haien barruan hizkuntzaren bilakaerari eta naturaren behaketari buruzko arrasto harrigarriak gordetzen dituzte. Baina, zer ezkutatzen dute ekaitz-euria izendatzeko erabiltzen ditugun hitz zaharrek?

1. Familia ezkutua: izen gehienek jatorri bera partekatzen dute

    Lehen begiratuan, esaterako, justuleuri, ostaleuri edo ostelebi hitzek ez dute zerikusi handirik ematen. Bailara batetik bestera aldatzen diren aldaera isolatuak dirudite. Baina analisi filologikoak erakusten digu, itxurazko aniztasunaren azpian, egitura logiko eta partekatu bat dagoela. Hitz gehienak familia bereko kideak dira, jatorri komun batetik datozela.

    Hitz gehienak bi osagaiz daude egituratuta: lehenengoak ekaitza edo trumoia adierazten du, eta bigarrenak, ia beti, euri. Ekaitza adierazteko, bi jatorri nagusi daude:

1. Batzuetan, erroa ortzi da, "zerua" edo "trumoia" esan nahi duen hitz zaharra. Hortik eratorriko lirateke ostaleuri edo osteleuri bezalako formak.

2. Beste batzuetan, ordea, lehen osagaia j- edo f- letraz hasten da, eta badirudi jatorria enaurzi bezalako erro zahar batean egon daitekeela, denborarekin justi- edo fusti- bihurtu zena. Hortik sortuko lirateke justuleuri edo fustuleuri aldaerak.

    Hala ere, familia honetan bada salbuespen bitxi bat: Oñatiko orei-euri, non lehen osagaia ez datorren ez ortzi-tik ez beste erro ezezagun horretatik, baizik eta hodei hitzetik. Beraz, hitz hauek ez dira ausazkoak; aitzitik, hizkuntzaren eta euskalkien arteko lotura sakonaren adierazle dira, denboran zehar eboluzionatu duen erro komun baten lekuko.

2. Ñabardura da gakoa: ekaitz bakoitzak bere izena dauka

    Hitz hauek jatorri bera partekatzeak ez du esan nahi sinonimo hutsak direnik. Alderantziz, hizkuntzaren zehaztasunak erakusten digu ñabardura dela gakoa. Batzuek esanahi orokorra dute; adibidez, juztuleuri, orei-euri, osteleuri eta ostraebi berbek trumoi-euria adierazten dute, besterik gabe. Baina beste batzuek ekaitz mota oso zehatzak deskribatzen dituzte, gure arbasoek natura behatzeko zuten modu zorrotz eta aberatsa islatuz.

Hona hemen adibide argienetako batzuk:

• Justuleuri (Oñati): Trumoi-euri laburra da, iraupen gutxikoa. Ez da edozein ekaitz-euri, baizik eta azkar hasi eta azkar bukatzen dena.

• Ostaleuri (Zerain): Bere izenak dioen bezala (ost-etik, 'ondoren'), eguzkia atera ondorengo trumoi-euria da. Hemen, xehetasun gakoa da euria eguzkia atera ondoren gertatzea.

• Ostelebi (Idiazabal eta Mutiloa): Ekaitz-euri epela da. Kasu honetan, ezaugarri garrantzitsuena tenperatura da, euriaren intentsitatea edo iraupena baino gehiago.

    Ñabardura hauek gogorarazten digute hizkuntza ez dela tresna praktiko bat soilik, baizik eta ingurunea ulertzeko eta sailkatzeko sistema sofistikatu bat ere badela.

3. 'Euri' bikoitzaren misterioa: hitz batzuek bi aldiz daukate euria

    Hitz hauen analisiak agerian uzten duen puzzle linguistiko bitxienetako bat euri osagaiaren errepikapenarena da. Hizkuntzaren bilakaeraren trikimailu harrigarri batean, badirudi hitz konposatu batzuen eraketan euri (edo antzeko erro bat) bi aldiz agertzen dela, funtzio desberdinekin.

    Prozesua honela azal daiteke, modu sinplifikatuan:

1. Lehenengo fasean, ortzi (zerua) tankerako hitz batek euri erroarekin bat egiten du "trumoia" kontzeptua sortzeko (osteuri moduko forma goiztiar bat).

2. Bigarren fasean, "trumoia" adierazten duen hitz berri horri —jadanik bere jatorrizko esanahia lausotuta duela— euri gehitzen zaio berriro, azken esanahia osatzeko: "trumoi-euria" (ostaleuri, adibidez).

    Mekanismo hau oso deigarria da, eta erakusten digu hizkuntzak nola berrerabiltzen eta eraldatzen dituen bere elementuak modu sortzaile eta ustekabekoan, berezko logika bati jarraituz.

Ondorioa: hitzetan gordetako begirada

    Ekaitz-euriari buruzko hitz apal batzuen azterketak erakusten digu hizkuntza komunikatzeko tresna bat baino askoz gehiago dela. Justuleuri eta ostaleuri ez dira fenomeno meteorologikoen etiketa hutsak; gure arbasoek errealitatea nola zatitu, ulertu eta transmititzen zuten erakusten diguten fosil biziak dira.

    Hitz bakoitza iraganera irekitako leiho txiki bat da, gure historia kultural eta linguistikoaren zati bat gordetzen duena. Hurrengoan ekaitza entzutean, agian gogoratuko dugu euri-tantek ez ezik, hitzek ere istorio sakonak ezkutatzen dituztela. Eta zuk, zure inguruan, zein beste hitz sinplek ezkutatzen du horrelako istorio aberats bat?