Eguraldiaren euskara: Debagoieneko eta Goierriko lexikoa

Gure arbasoek eguraldiaz zekiten 5 gauza harrigarri 

Gaur egun, eguraldia nolakoa izango den jakin nahi dugunean, poltsikora joaten gara. Sakelako telefonoa atera, aplikazio bat ireki, eta berehalakoan daukagu erantzuna: tenperatura, haizearen abiadura, euri-probabilitatea... Datu zehatzak eta hotzak, sateliteek eta algoritmoek kalkulatuak. Erosoa da, zalantzarik gabe, baina prozesu horretan zerbait galdu dugu bidean: naturarekin genuen harreman zuzena, behaketan eta esperientzian oinarritutako jakituria sakona.

Gure arbasoek ez zuten aplikaziorik, baina bazuten tresna are boteretsuago bat: hizkuntza bera. Euskarak, mendeetan zehar, eguraldiaren ñabardura txikienak deskribatzeko hitz-altxor ikaragarria metatu du. Hitz horiek ez dira izen soilak; mundua ikusteko eta ulertzeko modu baten isla dira, naturaren fenomeno bakoitzari arreta handiz begiratzen zion kultura baten ondarea. Hitz bakoitza leiho txiki bat da gure arbasoen mundura.

Blog sarrera honetan, altxor linguistiko horren bost adibide harrigarri aztertuko ditugu, Debagoiena, Arrasate eta Goierriko euskalkietan jasotako hitzetan oinarrituta. Hitz hauek erakutsiko digute eguraldi ona oroitzapen mingarri bihur daitekeela, izotz zati bat poesia izan daitekeela, eta haizeak herrien izenak eraman ditzakeela. Prest zaude galtzen ari garen jakituria horretan murgiltzeko?

1. Eguraldi ona, oroitzapen beltza: gerraren oihartzuna hitz bakarrean

Zer iradokitzen dizu eguraldi eguzkitsu eta argi batek? Ziurrenik, poza, lasaitasuna edo egunaz gozatzeko gogoa. Bergaran, ordea, bazen esamolde bat sentipen horiekin talka egiten zuena: trimotor-eguraldi. Termino hau zeru oskarbi eta garbia deskribatzeko erabiltzen zen, baina bere jatorria ez dago naturaren behaketa poetikoan, baizik eta historiaren zauri sakonenetan.

Esamoldea Espainiako “Gerra Zibil”-ean jaio zen. Garai hartan, hegazkin bonbaketari trimotorrak zerua garbi zegoen egunetan agertzen ziren erasoak egitera. Horrela, herritarren memorian, eguraldi ona eta heriotza elkarri lotuta geratu ziren betiko. Hitz bakar batek trauma kolektibo oso bat kapsulatzen du, fenomeno natural atsegin bat beldurrarekin eta minarekin lotuz.

Trimotor-eguraldi adibide indartsua da hizkuntzak nola funtzionatzen duen historiaren eta giza esperientziaren artxibo gisa. Hitzek ez dute soilik errealitatea deskribatzen; komunitate baten bizipenak, oroitzapenak eta baita beldurrak ere gordetzen dituzte, belaunaldiz belaunaldi transmitituz.

2. Izotza baino gehiago, poesia zintzilik: izotz-burruntzien mila aurpegiak

Neguan teilatuetatik zintzilik agertzen diren izotz puska puntazorrotzei izotz-burruntzia deitzen diegu. Baina euskarak ez du izen bakar bat fenomeno honetarako; hitz eta metaforen unibertso oso bat sortu du, bere itxuraren eta formaren arabera. Hiztunen "adimen-begiak" lan bikaina egin du naturako elementu soil bat arte eta poesia bihurtzeko.

Izotz-burruntzia deskribatzeko, gure arbasoek eguneroko bizitzako objektuetan bilatzen zuten inspirazioa, eta horrela hainbat familia metaforiko sortu zituzten:

• Argizariaren itxura: elur-kandela edo latrontxa-kandela bezalako hitzek argizariaren forma eta neguko argitasuna uztartzen dituzte.

• Tresnen itxura: garranga (Arrasate) edo horma-ziri bezalakoek zulatzeko tresnen antza azpimarratzen dute, beren izaera puntazorrotza gogora ekarriz.

• Janariaren itxura: horma-ziztor bezalako terminoek neguko hotzari kontraste goxo bat jartzen diote, janari baten itxura emanez.

• Negarraren itxura: elur-negar edo kandela-negar dira metafora hunkigarrienetakoak. Izotza urtzean, naturak negar egiten duela irudikatzen dute.

Sormen linguistiko honen sakontasuna esaera zahar batek ederki laburbiltzen du:

"Teilatuak negartzen du izotz-burruntzien bidez, negua agurtzeko prestua."

Sormen honek erakusten duena ez da irudimen hutsa, mundu-ikuskera oso bat baizik. Gure arbasoek ez zituzten elementu naturalak pasiboki behatzen; aktiboki integratzen zituzten giza kulturaren esparruan. Horrela, izotz zati bat tresna (garranga), janaria (horma-ziztor), emozioa (elur-negar) edo zeremonia (elur-kandela) bihurtzen da. Objektu soil bat kulturaren parte-hartzaile aktibo bilakatzen da.

3. Zerua ez da urdina eta Euria ari du: mundua ikusteko beste era bat

Hizkuntzak ez du soilik hitz solteetan gordetzen bere jakituria; bere egituran eta gramatikan ere mundua ikusteko modu desberdin bat ezkutatzen du. Euskararen kasuan, eguraldiaz hitz egiteko moduak gure arbasoek naturarekin zuten harreman desberdin bat erakusten digu, gaur egungoarekin alderatuta.

Lehenik eta behin, pentsa dezagun zeruan. Gaur egun "zerua urdina dago" esaten dugun arren, tradiziozko euskarak ez zion koloreari erreparatzen, baizik eta egoerari. Zerua oskarbi zegoen (hodei gabe) edo lainotuta (hodeiekin). Fokua ez zen kolore abstraktu bat, baizik eta fenomeno konkretu bat: hodeien presentzia edo absentzia. Horrek behaketa zuzen eta praktikoago batean oinarritutako pentsamoldea islatzen du.

Bigarrenik, euriaren aditza dugu. Gaur egun ohikoena "euria ari da" esatea den arren, jatorrizko forma "euria ari du" zen. Aldea sotila dirudi, baina esanahia sakona da. "(Ari) da" formak euria gertatzen ari den fenomeno gisa deskribatzen du. Aldiz, "(ari) du" formak euria ekintza bat "egiten" duen eragile aktibo gisa aurkezten du. Naturaren indarrek subjektu izaera hartzen dute, eta gizakia ez da behatzaile pasibo bat, naturarekin harremanetan dagoen beste eragile bat baizik.

Xehetasun linguistiko hauek erakusten digute mundu-ikuskera bat non natura ez den deskribatzen den objektu estatiko bat, baizik eta etengabeko ekintzan eta egoera aldaketan dagoen indar bizi bat.

4. Elurraren hiztegi zehatza: maluta bakoitzak bere izena duenean

Inuitek elurra izendatzeko hitz asko dituztela topiko ezaguna da. Bada, euskarak ez du atzean geratzen. Gure hizkuntzak elurraren egoera, forma eta ehundura desberdinak deskribatzeko hiztegi zehatz eta aberatsa du, naturaren behaketa sakon baten emaitza. Zehaztasun hori ez zen kapritxo poetiko bat, baizik eta biziraupenerako tresna praktiko bat.

Hona hemen elurraren aniztasuna erakusten duten adibide batzuk, Arrasate eta inguruetan jasotakoak:

• Lanbera: Elurbustia, ura eta elurra nahastuta dagoenean. Ez da elur trinkoa, baizik eta urtzen hasia dagoen nahasketa bat.

• Txirkora: Elur-maluta oso txikia eta gogorra, kazkabarra izan gabe. Elur mota honek hotz handia iragartzen zuen.

• Edur-gesal: Lurra estaltzen duen elur-geruza oso mehea. Izenak berak adierazten du bere izaera arina, "gatz-geruza" bat balitz bezala.

• Gozakatu: Aditz honek lurra izotzez eta elurrez gogortzen den prozesua deskribatzen du, izozte handien ondorioz.

• Baltsa: Elurra urtzen denean sortzen den elur zikinari deitzen zaio horrela.

Hiztegi zehatz honek nekazaritzan, abeltzaintzan edo mendiko bideetan ibiltzeko zuen garrantzia erakusten digu. Jakin-min hori ez zen poetikoa soilik, funtsezkoa baizik: edur-gesal geruza finaren eta lur gozakatuta zegoenaren arteko aldea ezagutzeak bidaia seguru baten eta arriskutsu baten arteko muga markatu zezakeen, edo ehizaldi arrakastatsu baten eta porrot baten artekoa.

5. Haizeak herri-izena du: lekuari lotutako hizkuntza

Nondik dator haizea? Gaur egun, iparraldetik, hegoaldetik, ekialdetik edo mendebaldetik datorrela esango genuke, puntu kardinal abstraktuak erabiliz. Gure arbasoek, ordea, askoz ere erreferentzia zehatzago eta biziagoak zituzten: haizeak inguruko herrien, mendien, eskualdeen eta baita baserrien izenak ere hartzen zituen. Beste batzuetan, izaera mitologikoa ematen zioten.

Hizkuntza paisaiari errotuta zegoen, eta haizearen izenak mapa mental bat marrazten zuen lurraldean. Haize bakoitza ez zen norabide huts bat, baizik eta jatorri ezagun bat zuen bisitari bat:

• Arrasaten, ekialdeko haizeari Elgeta-haize edo Elgetaixe deitzen zioten, haize hori Elgeta herriaren norabidetik zetorrela argi utziz.

• Oñatin, mendebaldeko haizeari Gorbeaize edo Gorbeixano esaten zioten, Gorbeia menditik zetorrelako.

• Nafarroatik zetorren haizea Naparregoe zen, eta Gaztelatik zetorrena, berriz, Gaztelaize edo Gaztelegoia.

• Haize-zirimola edo zurrunbiloari Sorgin-haize deitzen zioten, izaeraz haratago, dimentsio mitologiko bat emanez.

Praktika honek agerian uzten du mundu-ikuskera bat non ingurumena ez den atzealde generiko bat, baizik eta izenez eta esanahiz betetako mapa bizi bat. Eguraldia ez zen fenomeno abstraktu bat, baizik eta tokiko geografiarekin eta kulturarekin lotura zuzena zuen gertakari bat.

Ondorioa

Trimotor-eguraldi, elur-negar, oskarbi, txirkora, Elgeta-haize... Ikusi ditugun hitz hauek ez dira bitxikeria linguistiko hutsak. Gure arbasoek naturarekin, historiarekin eta lurraldearekin zuten lotura sakonaren lekuko biziak dira. Hitz bakoitzaren atzean behaketa, esperientzia eta, azken finean, munduan egoteko modu jakin bat daude. Mundu-ikuskera horretan, natura ez zen ustiatzeko baliabide bat soilik, baizik eta etengabeko elkarrizketan aritzeko izaki bizi bat.

Ondare hau, ordea, hauskorra da. Teknologiaren eta bizimodu modernoaren eraginez, hitz hauek eta haiek gordetzen duten jakituria galtzeko arriskuan daude. Hitz bat desagertzen denean, ez da hiztegiko sarrera bat soilik galtzen; munduari begiratzeko leiho bat ixten da betiko. Gure esku dago altxor hau bizirik iraunaraztea, erabiliz, partekatuz eta etorkizuneko belaunaldiei transmitituz.

"Hizkuntza bat galtzen denean, mundu-ikuskera bat galtzen da berarekin."