Elurra baino gehiago: Euskal Herrian elur-malutari deitzeko zazpi modu harrigarri

Denok dugu buruan elurraren irudi bat: paisaia zuri, isil eta magikoa. Baina Euskal Herrian, fenomeno bakar horrek hamaika aurpegi eta dozenaka izen ditu. Gure arbasoek zerutik erortzen zen maluta bakoitzari begiratu eta hitz berezi bat oparitu zioten, bakoitza bestea baino poetikoagoa. Artikulu honetan ez dugu elurraz bakarrik hitz egingo; naturarekin genuen harremanaren mapa galdu bat argitara aterako dugu, elurraren hizkeran ezkutatuta dagoena. Presta zaitez elurra gure arbasoen begiekin ikusteko.

1. Uste baino askoz gehiago: 50 izen baino gehiago maluta bakarrarentzat

Datu nagusia harrigarria da: Euskal Herriko 200 herri baino gehiagotan elur-maluta izendatzeko 50 hitz desberdin baino gehiago dokumentatu dira. Ez gara ari ahoskera-aldaera txikiei buruz soilik, baizik eta tokian tokiko kultura eta mundu-ikuskera islatzen duten hitz erabat ezberdinei buruz.

Aniztasun hori eskualde handitan antolatzen da, hitz-familia nagusiak sortuz. Esaterako, mataza Gipuzkoako eta Bizkaiko barnealdean hedatzen da; Ipar Euskal Herrian luma leuna eta pikor zorrotza bereizten dira; Nafarroako ibarretan zafla da nagusi, eta mendialdean, berriz, kopo entzuten da gehiago.

2. Elurraren poesia: Arrosak, lumak eta tantak zerutik

Izen asko ez dira hitz soilak, eguneroko bizitzako eta naturako objektuekin egindako konparazio biziak baizik. Gure arbasoek elurra behatu eta ikusten zutenarekin parekatzen zuten, hizkuntzari aberastasun poetiko izugarria emanez. Hona hemen adibiderik deigarrienetako batzuk:

• Edurlarrosa (Bermeo): Arrantzaleek erabiltzen zuten izen eder honek elur-maluta "elurraren arrosa" batekin parekatzen du. Hitzak itsasoaren eta bertako kulturaren arteko lotura estua erakusten du.

• Luma (Ipar Euskal Herria): Iparraldean oso zabalduta dagoen izen honek elur arin eta leuna hegazti baten lumarekin konparatzen du, airean dantzan dabilen irudi delikatua sortuz.

• Edurtanta (Ondarroa): Izen honek elurra tanta hitzarekin lotzen du, poliki-poliki eta astiro erortzen den elur mota bat iradokiz, euri-tantak balira bezala.

3. Hitz bakoitza bere lekuan: Izenen mapa sekretua

Elur-malutaren izenen banaketa ez da ausazkoa. Geografia, klima eta komunitateen arteko harreman historikoek moldatutako "mapa linguistiko" argi bati jarraitzen dio. Eremu bakoitzak bere nortasuna du:

• Gipuzkoako eta Bizkaiko barnealdean mataza da jaun eta jabe, eremu zabal bat hartuz.

• Kostaldean, aldiz, izen lokal eta bereziagoak agertzen dira, askotan itsasoari lotuak, hala nola edurlarrosa edo edurlora.

• Ipar Euskal Herrian bereizketa garbia dago elur leuna (luma) eta zorrotzagoa (pikor) izendatzeko.

• Nafarroan, iparraldeko ibarretan zafla da nagusi, eta mendi garaietan, berriz, kopo.

Hizkuntza-mapa honek ez digu soilik erakusten non hitz egiten diren; erakusten digu non jaio zen edurlarrosaren poesia itsasotik, eta non mendiek moldatu zuten pikorraren errealitate zorrotzagoa.

4. Elurraren soinua: Entzun daitezkeen hitzak

Hitz batzuek elurraren soinua edo sentsazioa bera imitatzen dutela dirudi. Ez dira deskribapenak soilik, baizik eta adierazpen fonetikoak, ia onomatopeikoak.

• Flókoin (Arnegi) eta filútsa (Zilbeti) bezalako hitzek "f" hotsa erabiltzen dute elur fin, isurkari edo haizetsuaren irudia iradokitzeko, ia haizearen txistua entzungo bagenu bezala. "F" frikariaren erabilera hau, euskal oinarrizko lexikoan hain ohikoa ez dena, hizkuntzak zentzumen-esperientzia sotilak —haizeak daraman elurraren xuxurla kasu— harrapatzeko duen gaitasun adierazkorraren erakusgarri da.

• Zapazapa (Jutsi) hitz bikoiztua da, onomatopeia argia. Elurra erortzean edo lurra jotzean egiten duen soinu leuna adieraz dezake.

• "Tx" soinua duten hitzek, hala nola txotor (Sondika) edo txingor (Larrabetzu), zerbait txikia, bizkorra eta zorrotza adierazten dute, aurpegian jotzen duen elur fin eta bizi hori.

5. Herri bakarreko altxorrak: Galzorian dauden hitz bakarrak

Euskararen altxor preziatuenetako batzuk komunitate bakar batean gordetzen diren hitz horiek dira. Bakarrak eta hauskorrak dira, haien biziraupena herri txiki baten memorian baitago.

• Ülaña (Altzai): Hitz hau Euskal Herri osoan bakarra da. Zuberoako herri honetan baino ez da dokumentatu, eta horrek altxor linguistiko paregabea bihurtzen du.

• Edurgarafa (Bakio): Bizkaiko herri honetako hitz berezia da, beste inon aurkitzen ez dena. Herri bakarreko altxor baten beste adibide bat.

• Ollollume (Dima): Konposatu bitxi honek, agian "oilo-luma" esan nahi duenak, erakusten du nola herri bakoitzak bere iruditeria sortu zuen elurra deskribatzeko.

Termino hiperlokal hauek, "erlikia lexiko" deituak, balio neurtezina dute hizkuntzalarientzat, komunitate baten historia eta irudimenaren leiho garbi bat eskaintzen baitute, dialektoen joera zabalagoek kutsatu gabe.

6. Oroimenetik ezabatzen: Galtzen ari den ondarea

Aberastasun hori guztia egon arren, izen tradizional asko galtzeko arriskuan daude. Belaunaldi gazteek, askotan, elur hitz generikoa erabiltzen dute, eskolan, hedabideetan eta hitz horiek ohikoak ziren landa-eremuko bizimoduarekiko kontaktu txikiagoaren eraginez.

Arriskurik handiena duten hitzak, hain zuzen, aurreko puntuan aipatutakoak dira: herri bakar batean gordetzen direnak. Ahaztutako ülaña edo edurgarafa bakoitzarekin, gure arbasoek euren munduaz zuten bereizmen handiko iruditik pixel bakar bat galtzen dugu.

7. Hitzen balioa: Baserritik itsasora, elurrak zeresana zuen

Hiztegi oparo hau ez zen gurari poetiko bat soilik; tresna praktiko eta ezinbestekoa zen gure arbasoen bizimodurako.

Baserritarrek elur motak bereizteko beharra zuten. Ez zuen eragin bera lurrean eta abereengan mataza astun batek edo pikor arin eta zorrotz batek. Bakoitzak ondorio desberdinak zituen, eta izen egokia erabiltzea ezinbestekoa zen. Behar praktiko hori da, hain zuzen ere, deskribapen poetikoen zergatia. Edurtanta bat ez zen soilik "elur tanta" baten irudi ederra; behaketa meteorologiko zehatz bat zen, hitz dotore bakar batean komunikatua.

Era berean, arrantzaleek itsasoan zuten elurrarekin harreman propioa, eta itsas giroko termino bereziak sortu zituzten, hala nola Bermeoko edurlarrosa. Hori ez zen poesia hutsa; biziraupenerako hiztegi bat zen, non luma leun bat eta soroak zapaltzen zituen mataza bat bereiztea ezinbesteko ezagutza zen baserriarentzat zein arrantza-ontziarentzat.

Ondorioa

Elurra izendatzeko ehunka modu hauek euskal hizkuntzaren eta kulturaren altxor bat dira, mundua ikusteko eta ulertzeko modu berezi bat erakusten digutena. Hitz hauek gure ondarearen funtsezko zati dira, eta gure esku dago horiek bizirik mantentzea.

Hizkuntza bat ez da galdu hitz bat ahanzten denean. Galdu egiten da hitz hori erabiltzen ez denean, transmititzen ez denean, bizirik irauten ez duenean.

Eta zuk, ba al dakizu nola deitzen dioten edo zioten elur-malutari zure herrian edo familian? Partekatu iruzkinetan eta lagundu gure hizkuntzaren mapa zoragarri hau osatzen eta bizirik iraunarazten.