Eguraldiaren euskara liburua: asto-karreretatik Genaroren haizera: euskarak eguraldiaz ezkutatzen dituen 5 altxor

 

Asto-karreretatik Genaroren haizera: euskarak eguraldiaz ezkutatzen dituen 5 altxor

Sarrera: Eguraldia baino askoz gehiago

Gaur egun, eguraldiaz hitz egitean, datuetan eta iragarpenetan pentsatzen dugu ia berehala. Telefonoari begiratzen diogu, tenperatura, hezetasun-ehunekoa eta euri-probabilitatea egiaztatuz. Gure mundu modernoa zifretan eta grafikoetan oinarritzen da, eguraldia fenomeno fisiko huts gisa ulertuz. Baina, zer gertatuko litzateke eguraldia beste modu batean ulertuko bagenu, modu sakonago, poetikoago eta kulturalki aberatsago batean?

Euskarak, hain zuzen ere, leiho hori irekitzen digu. Kepa Diegezen EGURALDIAREN EUSKARA liburuan, egileak "aro-bidaiari" baten rola hartzen du, Euskal Herrian barrena bidaiatuz eguraldiari lotutako hitz eta esamolde zaharrak biltzeko. Bidaia horrek ez ditu soilik hitzak azaleratzen; mundu-ikuskera oso bat erakusten du. Artikulu honetan, aro-bidaiari horren eskutik abiatuko gara, bidaia horretan aurkitutako bost altxor harrigarrienak partekatzeko, gure hizkuntzak naturarekin dugun harremanaz gordetzen dituen sekretuak ezagutzeko. Prest al zaude bidaia honetarako?

1. Euria ez da bustitzen duen ura bakarrik: Asto-lasterketak eta kukuaren izerdia da

Gure bidaia soinu eta sentsazioen munduan hasten da, euriaren erresuman. Euskarak euri mota desberdinak deskribatzeko metafora bizi eta harrigarriak erabiltzen ditu, intentsitateari buruzko deskribapen soilak gaindituz. Urdulizen, adibidez, euri-zaparrada handi eta zaratatsuari asto-karrerak deitzen diote. Izenak berak iradokitzen duen bezala, euri-tantek lurraren kontra jotzean sortzen duten zalaparta eta hotsa astoen lasterketen astrapalarekin lotzen da.

Jabi Zabala urduliztarrak ederki azaltzen du metaforaren jatorri posiblea:

Urdulizen entzuna dut zaharrenek «llover a cantaros» horri asto karrerak esaten diotela-ziotela. Noski, dagoeneko ez dira egiten egun, garai batean herri gehienetan egin ohi ziren asto lasterketak, astorik ez dago-eta ia-ia. Baina pentsatzen jarrita, asto karreretan entzungo zen zaratagatik izango zen agian hainbeste apatx arrapaladan, zarata antzekoa izango zen?

Beste muturrean, Kortezubin, ia nabaritzen ez den euri finari kukuixerdi deitzen diote. Metafora zoragarri honek kukuaren alfer ospearekin lotzen du euria: kukuak hain lan gutxi egiten duenez, inoiz ez du izerdirik botatzen. Horregatik, euri fin eta ia ikusezin hori "kukuaren izerdia" da.

Metafora hauek ez dira irudimenaren edo umorearen emaitza soilik; nekazaritza-mundu baten ikuspegia erakusten digute, non euriaren hotsa komunitatearentzat ezaguna den gertaera zaratatsu batekin parekatzen den, eta ia nabariezina den zirimiri bat animalia zehatz baten biologia ia mitikoarekin lotzen den. Hizkuntzak ingurune sentsorial eta kulturalari erantzuten dio zuzenean. Orain, utz dezagun zalaparta eta goazen isiltasunera, bizilagun baten etxeko atarira...

2. Haizeak izena eta abizena dituenean: Genaro auzokoaren bisita

Gure bidaiaren hurrengo geltokiak erakusten digu euskarazko eguraldi-lexikoa hiper-lokala izan daitekeela, batzuetan komunitateko leku edo pertsona zehatzei lotua, ingurunearekiko harreman estu eta intimoa erakutsiz. Horren adibiderik argiena Gorlizen aurkitzen dugu, Genaro-haxe terminoarekin. Kasu honetan, familia batek ipar-haizeari Genaro izena jarri zion, haien auzokoaren izena, besterik gabe, Genaroren etxea iparraldean zegoelako eta haizea handik etortzen zelako.

Fredi Paia bertsolariak honela deskribatzen du aurkikuntza:

Haxek aitatzen hasite, esan ber du hamaka uzen (izen) mueta ezbardin batun duzela. Euren arten arrarona Gorlizen entzun nendun, ipar haxeri esateko Genaro haxe esateutsen hango fameli betekok. Euren etxeti iperrera dau Genaron etxe, eta iper haxe handi datorren lez, hori uzena emoten deutse haxeri.

Honek erakusten diguna ez da soilik hiztegi bitxi bat, hizkuntza bizirik dagoeneko froga baizik. Genaroren haizea entzutean, ia-ia ikus dezakegu hizkuntza nola sortzen den, ez akademietan, baizik eta auzokoen arteko elkarrizketa xumeetan, eguneroko bizitzaren berotasunean. Haizea ez da soilik norabide bat; komunitatearentzat erreferentzia pertsonal eta partekatu bat bihurtzen da. Gure bidaiaren urrats honek erakusten digu hizkuntzak pertsonak eta lekuak nola lotzen dituen. Orain, goazen mundu ikusgarritik ikusezinera, mitologiaren lurraldera.

3. Zurrunbiloan sorginak eta iratxoak dantzan

Gure aro-bidaiariak mundu magiko batera garamatza orain, non eguraldiaren fenomenoak euskal mitologia aberatsarekin lotzen diren. Haize-zurrunbiloa ez da soilik aire-korronte birakari bat; mundu-ikuskera honetan, naturaz gaindiko izakien agerpen bat da. Leioan, adibidez, fenomeno honi iretxoaxea (iratxo haizea) deitzen diote. Baina zer dira iratxoak? Ez dira soilik izaki bihurriak; itxuraz aldatzeko gaitasuna dute, eta gauez agertzen direnean, forma desberdinak har ditzakete: emakume, ume, asto, ahari beltz edo txerri.

Horrela, haizeak orbelak biraka altxatzen dituenean, hiztunak ez du fenomeno fisiko bat ikusten soilik, errealitate paralelo bateko izaki jostarien dantza baizik. Txorierri eskualdean, fenomeno berari sorgiñaxe (sorgin haizea) deitzen zaio. Hau ez da zientziaren aurreko mundu-ikuskera bat soilik; mundua funtsean bizirik eta animaturik dagoela ulertzen duen ikuspegia da. Zurrunbiloa ez da "ekintza" bat, baizik eta ikusezina ikusgarri bihurtzen den unea, izaki mitologikoen presentziaren agerpen zuzena. Utz dezagun dantza magiko hau eta goazen zentzumenak nahasten dituen lurralde batera.

4. Eguraldiak kolorea duenean: Kontuz "denbora berdearekin"

Bidaiaren laugarren geltokiak zentzumenen mundu harrigarri batera garamatza. Batzuetan, hizkuntzak zentzumenak nahasten ditu, eta eguraldiak, sentitzeaz gain, kolorea ere izan dezake. Euskaraz, kolore horrek esanahi zehatz eta ustekabekoa du. Imajinatu goroldio hotzaren koloreko zeru bat, bizitza agintzen ez duen berde bat, hezurrak hozten dituena baizik. Hori da Gatikako denpora berdea. Guretzat, berdea naturarekin eta oparotasunarekin lotzen den kolorea izan ohi da, baina hemen, kontrakoa gertatzen da: "denbora berdea" eguraldi desatsegina, hotza eta lainotsua da.

«Denpora berdea laño edo otza denpora berde dau».

Getxon eta Bizkaiko kostaldeko beste herri batzuetan, ipar-haize gogor eta hotzari axe berde deitzen zaio. Adibide honek talka egiten du gure sinesmenekin, erakutsiz hizkuntzak bere logika sentsorial propioa sor dezakeela, koloreei buruz ditugun ohiko elkarteak hankaz gora jarriz. Eguraldiak kolorea du, baina gure itxaropenen kontrakoa. Orain, goazen gure bidaiaren azken geltokira, non fenomeno bakar batek izen eta forma anitz hartzen dituen.

5. Ortzadarra baino gehiago: Jainkoaren gerrikotik Frantziako zubira

Euskararen eguraldi-lexikoaren aberastasuna argi eta garbi ikusten da fenomeno bakar baterako, ortzadarra kasu, dauden izen kopuruan. Izen bakoitzak metafora edo ikuspegi desberdin bat eskaintzen du, naturari behatzen zion kultura baten isla. Gure bidaiaren azken etapa honetan, aniztasun horretan murgilduko gara.

Hona hemen adibide batzuk:

• Garriko biskaitarra: Leioan, ortzadarra Bizkaiko gerriko batekin parekatzen dute, lurraldearen izena aipatuz.
• Frantziko zubia: Gamiz-Fikan, ortzadarra Frantziara doan zubi gisa irudikatzen dute, geografia erreferentzia poetiko bihurtuz.
• Sustrupua: Larrabetzun erabiltzen den hitza, sustruku aldaerarekin lotua. Honi sineskeria bitxi bat lotzen zaio Arratiako eskualdean: umetan esaten zenez, "sustrukuari agiñak erakutsi ezkero, usteldu egiten ei direala". Hobe, badaezpada, ortzadarrari irribarrerik ez egitea.
• Jangoikuan gerrikua: Urdiainen, interpretazio erlijioso bat ematen zaio, "Jainkoaren gerrikoa" bezala.

Aniztasun lexikal honek erakusten digu hizkuntzak ez duela soilik ortzadar bat deskribatzen; komunitatearen unibertso kontzeptual osoa mapatzen du horren gainean. Esanahiak sortzeko sistema anitz eta paraleloak ikusten ditugu: praktikoa eta geografikoa (Frantziko zubia), tokikoa eta nortasunari lotua (Garriko biskaitarra), eta erlijiosoa (Jangoikuan gerrikua).

Ondorioa: Gure hizkuntzak gure munduaz zer dioen

Gure aro-bidaiaren amaierara iritsi gara. Ikusi ditugun adibideak ez dira hitz solteak soilik. Leiho bat dira, naturaren, kulturaren eta mitologiaren arteko harreman estua erakusten digun mundu-ikuskera batera. Gure hizkuntzak erakusten digu euria astoen lasterketa izan daitekeela, haizeak Genaro bizilagunaren izena har dezakeela, eta ortzadarra Frantziarainoko zubi bihur daitekeela. Euskara ez da komunikatzeko tresna bat bakarrik; gure historiaren, sormenaren eta mundua ulertzeko moduaren gordailu bat da.

Eta zuk, zure eguneroko hizkeran, nola hitz egiten duzu inguratzen zaituen munduaz? Zer kontatzen dute zure hitzek zutaz?